Jednym z podstawowych warunków skutecznej terapii psychologicznej jest istnienie zaufania pomiędzy psychologiem a jego klientem. Dopóki klient nie poczuje się bezpiecznie, nie ma szans na zbudowanie zaufania. Jednym z filarów bezpieczeństwa klienta jest zagwarantowanie, że wszystkie dotyczące go informacje objęte będą tajemnicą.
Zgodnie z art. 14 ustawy z dnia 8 czerwca 2001 roku o zawodzie psychologa i samorządzie zawodowym psychologów:
- Psycholog ma obowiązek zachowania w tajemnicy informacji związanych z klientem, uzyskanych w związku z wykonywaniem zawodu.
- Obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej nie może być ograniczony w czasie.
- Przepisu ust. 1 nie stosuje się, gdy:
- poważnie jest zagrożone zdrowie, życie klienta lub innych osób;
- tak stanowią ustawy.
Tyle przepisy. A co to oznacza w praktyce?
Co obejmuje tajemnica zawodowa psychologa
Zakres informacji, które psycholog ma obowiązek zachować w tajemnicy jest bardzo szeroki. Nie ulega wątpliwości, że tajemnicą objęte są wszelkie informacje związane ze stanem zdrowia psychicznego klienta. Co więcej, tajemnicą objęty jest już fakt korzystania z usług psychologa.
Jednak na tym nie koniec. Tak naprawdę psycholog nie może ujawniać niczego, o czym dowiedział się w związku ze swoją działalnością. Dotyczy to w szczególności informacji o życiu rodzinnym, o relacjach z innymi ludźmi, o stanie majątkowym. Tajemnicą psychologa objęte są zarówno informacje uzyskane bezpośrednio od klienta, jak i od innych osób.
Obowiązek zachowania tajemnicy jest nieograniczony w czasie – oznacza to, że wiąże on psychologa, choćby ten zaprzestał wykonywania zawodu, został pozbawiony prawa jego wykonywania, a nawet w przypadku śmierci klienta.
Możliwość wyłączenia obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej
Ustawa o zawodzie psychologa wskazuje wprost, że istnieją wyjątkowe okoliczności, kiedy obowiązek zachowania tajemnicy może zostać wyłączony. W przepisie czytamy, że chodzi o poważne zagrożenie dla zdrowia lub życia klienta lub innych osób. Dodatkowo psycholog może być zwolniony z obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli wynika to z postanowień innych ustaw. Ustawy, na które należy zwrócić szczególną uwagę to Kodeks postępowania karnego i Kodeks postępowania cywilnego.
Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawienia się i składania zeznań. W postępowaniu karnym, osoby obowiązane do zachowania tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator dla dobra wymiaru sprawiedliwości zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy, jeżeli ustawy szczególne nie stanowią inaczej.
PRZYKŁAD:
Jesteś psychologiem, udzielasz konsultacji, prowadzisz terapie. Zostałeś wezwany jako świadek w postępowaniu karnym dotyczącym Twojego klienta. Co do zasady możesz odmówić zeznań co do okoliczności związanych z klientem uzyskanych w związku ze świadczeniem na jego rzecz usług psychologicznych (a więc wszystkich informacji, jakie uzyskałeś w związku z prowadzoną terapią, niezależnie od tego jakiego aspektu życia klienta dotyczą i od kogo oraz w jakiej formie je otrzymałeś). Jednak będziesz musiał zeznawać, jeżeli tak zadecyduje prokurator lub sąd.
W procesie cywilnym również istnieje obowiązek stawienia się w sądzie i składania zeznań. Osoba związana tajemnicą zawodową może jednak odmówić udzielenia odpowiedzi na konkretne pytanie, jeżeli zeznanie miałoby być połączone z pogwałceniem istotnej tajemnicy zawodowej. Kodeks postępowania cywilnego nie przewiduje możliwości zwolnienia z zachowania tajemnicy zawodowej przez jakikolwiek organ procesowy.
PRZYKŁAD:
Jesteś psychologiem, udzielasz konsultacji, prowadzisz terapie. Zostałeś wezwany jako świadek w postępowaniu cywilnym. Przy każdym pytaniu musisz sam ocenić czy dotyczy ono okoliczności objętej tajemnicą zawodową. Jeżeli tak – powinieneś odmówić odpowiedzi.
Dodatkowo należy mieść świadomość, że w niektórych sytuacjach prawo nakłada na psychologów obowiązek zawiadomienia odpowiednich organów, jeżeli zdobędą wiedzę dotyczącą czynu zabronionego. Dotyczy to sytuacji i przestępstw wskazanych wprost w art. 240 Kodeksy karnego.
Tajemnica zawodowa w przypadku konsultacji online
W Polsce świadczenie usług psychologicznych w formie konsultacji czy terapii online nie jest tak popularne jak na przykład w Stanach Zjednoczonych. Nie ma też żadnych szczegółowych regulacji prawnych dotyczących standardów pracy psychologa w takiej formie. Na pewno jednak nie mogą to być standardy niższe niż w przypadku świadczenia usług w tradycyjnym gabinecie. Dodatkowo, przy świadczeniu usług na odległość trzeba w sposób szczególny zadbać o bezpieczeństwo danych i informacji przekazywanych przez klienta.
Przed psychologami rozpoczynającymi swoją działalność online stoi wiele wyzwań. Bardzo często pytają oni o sposoby na zachowanie poufności przy tego rodzaju usługach. Wartościowe wskazówki dotyczące praktykowania „telepsychologii” zawarło w swoim przewodniku Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne (APA).
APA wskazuje przede wszystkim, że psychologowie świadczący usługi online powinni dołożyć wszelkich starań w celu zachowania poufności danych i informacji odnoszących się do ich klientów. Ważne jest odpowiednie zabezpieczenie samego procesu komunikacji od strony technicznej. Psychologowie powinni rozważyć czy posiadają odpowiednią wiedzę i możliwości, aby zrobić to samodzielnie, czy wolą skorzystać z pomocy specjalisty.
Istotne jest też, aby informować klientów o potencjalnie zwiększonym ryzyku utraty poufności związanym z korzystaniem z technologii telekomunikacyjnych. Odpowiednie informacje powinny zostać uwzględnione w regulaminie świadczenia usług oraz w polityce prywatności.
Co konkretnie może zrobić psycholog, aby zagwarantować klientowi poufność przekazywanych przez niego informacji? Przede wszystkim należy zauważyć, że obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej bardzo mocno łączy się z obowiązkiem zapewnienia bezpieczeństwa danych osobowych. Wszelkie działania podejmowane w celu spełnienia wymagań wynikających na przykład z RODO będą też istotne z punktu widzenia zagwarantowania poufności.
O co trzeba zadbać w pierwszej kolejności?
- Odpowiednie zabezpieczenie laptopa/telefonu
Optymalnym rozwiązaniem jest posiadanie sprzętu, który będzie wykorzystywany tylko w związku z prowadzoną działalnością (zamiast komputera domowego, do którego wszyscy mają dostęp). Komputer należy zabezpieczyć hasłem, najlepiej także zaszyfrować. Jeszcze większy poziom bezpieczeństwa danych zapewni dodatkowe szyfrowanie albo zabezpieczanie hasłem dostępu do folderów zawierających dokumenty związane z konkretnymi pacjentami. Trzeba zadbać także o posiadanie oryginalnego oprogramowania i programu antywirusowego. Samo połączenie z Internetem też musi odbywać się w sprawdzonych warunkach – zalecane jest unikanie korzystania z niezabezpieczonych sieci publicznych.
- Korzystanie z komunikatora zapewniającego odpowiedni poziom bezpieczeństwa
Istnieje bardzo dużo różnych możliwości technicznych prowadzenia konsultacji online. Dokonując wyboru warto zwrócić uwagę na to, w jaki sposób właściciel danego oprogramowania czy platformy przetwarza dane osobowe nasze i naszych klientów. Do stosunkowo bezpiecznych narzędzi należą Microsoft Teams, Cisco Webex Teams (pod warunkiem odpowiedniej konfiguracji).
- Zabezpieczenie dokumentacji
Polska ustawa o zawodzie psychologa nie zawiera definicji pojęcia „dokumentacja psychologiczna”. Zgodnie z dominującym poglądem dokumentacja psychologiczna nie jest tożsama z dokumentacją medyczną (chyba że psycholog wykonuje swój zawód w zakładzie leczniczym, na przykład w przychodni). Zastosowanie będą więc miały normy ogólne dotyczące szeroko rozumianej ochrony danych osobowych.
Dokumentacja związana z prowadzonymi konsultacjami to największy zbiór informacji poufnych, dlatego wymaga ona odpowiedniego zabezpieczenia. Dotyczy to zarówno dokumentów w wersji papierowej, jak i elektronicznej. Psycholog powinien w szczególności trzymać dokumenty papierowe w zamykanych szafach, najlepiej w pomieszczeniu, do którego nie mają dostępu osoby trzecie. Dokumenty elektroniczne powinny być zabezpieczane hasłem lub szyfrowane.
Postępowanie w przypadku osób małoletnich
Kwestia zachowania tajemnicy zawodowej budzi wiele wątpliwości w przypadku, kiedy klientem jest małoletni. Ustawa o zawodzie psychologa ani żaden inny akt prawny nie reguluje tej kwestii w sposób szczegółowy. Pewne regulacje pojawiają się w Kodeksie Etyczno – Zawodowym Psychologa przyjętym przez Polskie Towarzystwo Psychologiczne (PTP). PTP nie jest organizacją, która zrzesza wszystkich psychologów, a wydawane przez nią dokumenty nie są wiążące dla osób niebędących jej członkami. Warto jednak mieć na uwadze wypracowane przez PTP zasady i standardy.
Zgodnie z punktem 19 wskazanego kodeksu:
Osoby małoletnie powinny być traktowane w sposób szczególny. Podstawową zasadą psychologa w pracy z osobami małoletnimi jest ich dobro, co oznacza, że osoby te w kontaktach z psychologiem maja prawa nie mniejsze niż klienci dorośli. Kontakty z psychologiem w żadnym razie nie mogą być realizowane pod presją ze strony instytucji i osób dorosłych decydujących w imieniu małoletniego. W takim przypadku oraz w razie stwierdzenia naruszenia przez instytucję lub osoby dorosłe dobra małoletniego psycholog ma prawo odmówić współpracy z tymi instytucjami i osobami. Psycholog ma moralny obowiązek stać w obronie praw małoletniego. Psycholog ma prawo i obowiązek respektować decyzję małoletniego jako osoby ludzkiej w zakresie kontaktów z nim.
Terapia małoletniego ma szanse na powodzenie tylko wówczas, gdy dziecko czuje się bezpiecznie w relacji z psychologiem. W szczególności dziecko powinno mieć pewność, że nic z tego, co powie psychologowi nie zostanie przekazane rodzicom. Z drugiej strony, rodzice nie mają prawa domagać się od psychologa, aby ten przekazywał im wszelkie informacje uzyskane podczas świadczenia usług psychologicznych. Przekazywane rodzicom informacje powinny się ograniczać do wniosków i zaleceń z prowadzonej terapii dziecka.
Zagwarantowanie poufności przekazywanych przez klienta informacji to obowiązek każdego psychologa, wynikający nie tylko z przepisów prawa, ale też z zasad etyki. Naruszenie tajemnicy zawodowej może wiązać się z odpowiedzialnością karną i cywilną. Przede wszystkim jednak konsekwencją będzie utrata zaufania klientów, a bez tego żaden psycholog nie będzie działał skutecznie.
Aneta Liszewska-Mądra
radca prawny
prawnik ludzi przedsiębiorczych, prawnik e-biznesów, prawnik psychologów i terapeutów